نقش کمیته‌های اخلاق در کاهش تخلفات پژوهشی

دکتر رضا وفایی با اشاره به این‌که موضوع تخلف پژوهشی مخصوص قشر خاصی نیست و تمامی کسانی که با مقوله پژوهش مرتبط هستند، می توانند در معرض انجام یک تخلف پژوهشی باشند؛ گفت: دانشجویان به دلیل تجربه کمتر و اطلاعات کمتر در خصوص انتشار نتایج تحقیق، بیشتر در معرض انجام تخلف در انتشار آثار پژوهشی هستند.

وی با اشاره به این‌که پایه علم بشر تجربه و تحقیق است و انسان‌ها با آزمودن پدیده‌های مختلف و جمع‌آوری نتایج آن به «دانش» رسیده‌اند، گفت: برای اینکه نتایج حاصل از تجربه، قابل تعمیم و تکرار پذیر باشد، باید از اصولی تبعیت کند تا ازخطاها و نقص ها در امان بماند. اینجاست که ضرورت رعایت اصول تحقیق و متدولوژی تحقیق نمایان می‌شود.

دبیر کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی اخلاق در پژوهش را یکی از بخش‌های مهم پژوهش دانست و گفت: اخلاق در پژوهش بر تمامی جنبه‌های تحقیق احاطه دارد و در تمامی مراحل یک تحقیق از انتخاب ایده تا انتشار نتایج باید مورد دقت قرار گیرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، با اشاره به جنبه‌های مختلف اخلاق در پژوهش اظهار کرد: با افزایش کمی و کیفی تولیدات علمی جنبه‌های جدیدی از اصول اخلاق در پژوهش به وجود آمد. یک زمانی صرفاً موضوع اخلاق در پژوهش‌ها، در تحقیقات با آزمودنی‌های انسانی مورد توجه بود اما وقتی تحقیقات روی آزمودنی‌هایی همچون پژوهش به روی حیوانات، تحقیق روی سلول‌های بنیادی، گامت و اسپرم و همچنین تحقیق با آزمودنی‌های آسیب پذیر مانند کودکان، بیماران اعصاب و روان، زنان باردار و… به وجود آمد؛  ناگزیر اصول اخلاق در پژوهش در این زمینه ها نیز تدوین شد.  اخلاق در پژوهش تمام جنبه های یک تحقیق را در بر می گیرد، مثلاً قوانین اخلاق حافظ سلامتی و حقوق آزمون‌گر و مجری تحقیق نیز هست. حتی مسائل زیست محیطی نیز در آیین‌نامه‌های اخلاقی  مدنظر قرار می‌گیرند.

وی ادامه داد: تمامی این موارد به ‌صورت راهنماهای اخلاق در پژوهش در دسترس  پژوهشگران است و هر پژوهشگری موظف است  قبل از انجام هر تحقیقی از اصول اخلاق در پژوهش مرتبط با آن تحقیق آگاه باشد  و عدم آگاهی از این اصول رافع مسئولیت محقق و تیم تحقیق نیست. در خصوص تحقیقات دانشجویی یک دانشجو باید علاوه بر مطالعه راهنماهای اخلاق در پژوهش، از تجربه یک استاد به عنوان راهنما بهره جوید؛ که اگر این دو شرط مراعات شود احتمال خطای پژوهشی بسیار کاهش خواهد یافت.

معاون مدیر پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، خطاهای پژوهشی را به تخلفات عمدی و تخلفات سهوی تقسیم کرد و با بیان دلایل بروز تخلفات عمدی گفت: در تخلفات عمدی محقق معمولاً با آگاهی از اینکه یک موضوعی تخلف است، مرتکب آن می‌شود. البته تخلفات عمدی نیز دلایل خاص خود را دارند که به عنوان مثال می‌توان از مواردی مانند استرس فارغ التحصیلی و فشار فرصت زمانی کمی که محقق دارد یا قرار گرفتن در یک فضای رقابتی برای دستیابی به تولیدات علمی بیشتر که در حد ظرفیت فرد نیست اشاره کرد، که البته هیچ کدام از این دلایل موجه نیست  و تمامی آن‌ها قابل پیشگیری هستند.

وی با بیان این‌که اساس تخلفات پژوهشی سهوی، عدم  آگاهی افراد از مبانی اخلاق در پژوهش است، بیان کرد: تخلفات پژوهشی سهوی در دانشجویان به دلیل تجربه کمتر، ممکن است، بیشتر اتفاق بیفتد. به همین دلیل پژوهشگر لازم است قبل از انجام هر تحقیقی درباره مسائلی مانند روش تحقیق، پژوهش‌های پیشین، امکان‌پذیری موضوع و… اطلاعات کافی داشته باشد و نیاز دارد تا به جنبه‌های تخصصی اخلاق در پژوهش مرتبط با موضوع تحقیق نیز اشراف علمی کسب کند. البته همان‌طور که پیشتر هم بیان شد کسب این دانش با همراهی استاد راهنما کامل‌تر و هم راحت‌تر صورت خواهد پذیرفت. زیرا یک محقق باتجربه در کسوت استاد راهنما به واسطه دانش و تجربه‌ای که دارد خطاهای پژوهشی را پیشبینی و پیشگیری خواهد کرد.

دبیر کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، افزود: در این که آموزش تاثیر بسزایی در پیشگیری از تخلفات پژوهشی خصوصاً تخلفات سهوی دارد شکی نیست ولی نکته‌ای که وجود دارد این است که از روش‌ها و مطالب آموزشی موثر در این زمینه استفاده شود.

وفایی به اهمیت جامع بودن آموزش اخلاق در پژوهش اشاره کرد و گفت: این آموزش باید هم به مصداق‌های خطاهای پژوهشی بپردازد، هم روش‌های پیشگیری را دربرگیرد و هم پیامدهای ناشی از یک تخلف پژوهشی را برای محققین بازگو کند.

وی با عنوان این موضوع که آموزش در زمینه پیامدهای ناشی از خطای پژوهشی، می‌تواند حتی در ارتکاب تخلفات پژوهشی عمدی نیز نقش پیشگیرانه داشته باشد، گفت: اگر پژوهشگر بداند مسئولیت یک مقاله پژوهشی انتشار یافته تا ابد با نویسندگان آن همراه است و یک خطای پژوهشی می‌تواند نتیجه سال‌ها شهرت علمی یک محقق را تحت تاثیر قرار دهد، برای جلوگیری از رخداد یک تخلف پژوهشی مراقبت بیشتری خواهد کرد.

دبیر کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به اقدامات صورت گرفته در خصوص آموزش اخلاق پژوهش به دانشجویان اشاره کرد و گفت : در حال حاضر کارگاه‌های آموزشی که توسط معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه‌ها برای دانشجویان برگزار می شود، می‌تواند نیازهای علمی دانشجویان را برطرف کند. همچنین موضوع اخلاق در پژوهش در مقاطع دکتری و تخصص نیز به عنوان واحد آموزشی ارائه می‌شود.

وی افزود: اما آن‌چه از اهمیت بیشتری برخوردار است این است که هر محقق قبل از انجام تحقیق باید صلاحیت علمی و آگاهی کامل از قوانین اخلاق در پژوهش مختص و مرتبط با  عنوان تحقیقش را داشته باشد و این آگاهی عاملی موثر در پیشگیری از تخلفات سهوی پژوهشی خواهد بود.

وفایی با اشاره به وظایف کمیته اخلاق در پژوهش گفت: کمیته‌های اخلاق در پژوهش در دانشگاه‌های سراسر کشور و ذیل معاونت تحقیقات و فناوری فعالیت دارند.کلیه طرح‌های پژوهشی دانشگاه قبل از اجرا باید مصوبه و کد اخلاق مربوطه را از کمیته اخلاق اخذ کنند. اولین وظیفه کمیته اخلاق در پژوهش، صدور مجوز تحقیقات برای فعالیت‌های پژوهشی پژوهشگران دانشگاه است. همچنین کمیته‌های اخلاق، بر حسن اجرای مصوبات اخلاق در دانشگاه و مراکز تابعه نظارت می‌کنند و سومین وظیفه آن‌ها سیاستگذاری و برنامه‌ریزی و اجرای محتواهای آموزشی به منظور ارتقاء سطح آگاهی پژوهشگران نسبت به مقوله اخلاق در پژوهش است.

او ادامه داد: اهم فعالیت‌های آموزشی دبیرخانه کمیته اخلاق، چاپ کتب و راهنماهای اخلاق در پژوهش، برگزاری کارگاه‌های آموزشی حضوری و آنلاین، انتشار دستورالعمل‌های اخلاق در پژوهش در سایت دانشگاه که در دسترس کلیه پژوهشگران قرار دارد و ارائه خدمات مشاوره حضوری و برخط است که موجب می‌شود رسالت معاونت تحقیقات و فناوری که پاسخگویی به تمام نیازهای پژوهشگران در زمینه اخلاق در پژوهش است، به نحو احسن برآورده شود.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در انتها به اقدامات کمیته اخلاق این دانشگاه اشاره کرد و گفت: کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به عنوان دانشگاه پیشرو، دو کارگروه با عناوین کارگروه بررسی تخلفات پژوهشی و کارگروه صیانت از اخلاق در انتشار آثار پژوهشی دارد. کارگروه بررسی تخلفات پژوهشی به بررسی و اخذ تصمیم در خصوص تخلفاتی که توسط پژوهشگران انجام شده است،می‌پردازد. همچنین کارگروه صیانت از اخلاق در انتشار آثار پژوهشی، نقش پیشگیرانه و آموزشی در زمینه بروز خطاهای اخلاق در پژوهش دارد و اقدام موثری برای حفاظت از تولیدات علمی دانشگاه است.

انتهای پیام