چگونه افراد مبتلا به وسواس فکری و عملی تحت تاثیر باورهای مزاحم قرار می‌گیرند؟
به گزارش پایگاه خبری موفقیت‌شناسی، زهرا درویشی روان‌شناس بالینی در یادداشتی نوشت: افکار مزاحم و باورهای نادرست و تکراری، خود نظم‌دهی و ساماندهی به زندگی شخصی، شغلی و اجتماعی در زندگی هر انسانی تجربه می‌شوند، که در واقعیت امیال و عادت‌های همیشگی افراد به‌شمار می‌آیند، اما در دید عمومی به‌‌‌عنوان نمادی از اعمال و افکار وسواسی هستند و منجر به داوری و برچسب زدن به دیگران می‌شوند. در پاره‌ای از موارد این تکانه‌ها، تنش‌زا و ناتوان‌کننده هستند و هر چه قدر تلاش برای سرکوب این اجبارها بیشتر می‌شود مقاومت ذهنی و پافشاری رفتاری فرد نیز نسبت به تکرار آن موقعیت‌ها افزایش می‌‌یابد و این تلاش بیهوده عموما برای کاهش اضطراب و درماندگی فکری بیمار به‌کار برده می‌شود. زمانی که این ناهماهنگی‌ها و اختلال‌هایی که در چرخه افکار تکرار شونده و آشفته به مانعی غیرقابل کنترل و بیمارگونه در روزمرگی فرد تبدیل می‌شوند او را در اصطلاح روان‌شناسی (OCD) می‌نامند، که به‌صورت فشرده موضوع بحث این یادداشت است.
وسواس فکری و عملی (OCD) و نشانه‌های آن
وسواس فکری و عملی “Obsessive Compulsive Disorder” که کوتاه (OCD) نامیده می‌شود نوعی اختلال اضطرابی است که بر اساس DSM5 به‌افکار، خواسته‌ها و برداشت‌های تکراری گفته می‌شود که رفتارها و اعمال ذهنی خاصی را به‌دنبال دارد. نشانه های وسواس در DSM5 بر اساس دو ملاک وسواس‌ها و اجبارها و یا هر دو مورد تعریف می‌شود که در ادامه بیان شده است. رفتار وسواس‌گونه به‌صورتی در فرد نمود پیدا می‌کند که انجام ندادن آن اضطراب و نگرانی شدیدی در پی‌خواهد داشت و گاهی چنان بیمار را گرفتار تکرار‌های بیهوده و ابتدایی می‌کند که پس از گذشت زمان زیادی هنوز شاهد رفتارهای کلیشه‌ای مانند شستشوی حد‌اقل یک ساعت دست یا لباس و .. در او خواهید بود.
وسواس به‌دو صورت در بیماران پدیدار می‌شود، در زمینه وسواس فکری بیمار را وادار می‌کند که به‌طور ناخواسته افکار مزاحم را در ذهن خود تکرار کند و چنانچه تلاش شود که این اجبارخواهی کم یا متوقف گردد امکان جایگزین شدن اعمال وسواسی به‌گونه دیگری افزایش پیدا می‌کند. فرم دوم وسواس عملی است که شامل آداب و رفتارهای تکراری و برای اطرافیان قابل مشاهده است مانند شستشوی دستها و رعایت بهداشت به‌صورت نا‌متعارف و غیر‌منطقی و وارسی کردن مداوم هر چیزی که نشانه‌های آن از شروع خفیف تا بسیار شدید در بیماران تغییر می‌کند و در زمان وخامت مانع عملکرد طبیعی و نرمال در فرد می‌شود.
نکته مهم در این بیماران این است که تکرار هر عاملی فقط جنبه پیش‌گیرانه از استرس و اضطراب درونی و رویدادهای که هیچ وقت ممکن است اتفاق نیفتد و فقط فرد بیمار وحشت از احتمال وقوع اتفاق‌های ناخوشایند را دارد است. ضمن اینکه اختلال‌های مرتبط مانند موکنی اجباری، پوست کنی و تیک مزمن شاخصی برای ارزیابی این بیماران در نظر گرفته می‌شود.
وسواس‌ها:
1- تصاویر ذهنی، امیال و افکار که فرد در دوره‌هایی از ناراحتی آنها را مزاحم می‌داند و در او احساس تنش و اضطراب می‌کند.
2- فرد سعی می‌کند تمامی این افکار و امیال را سرکوب کند یا با فکر دیگری بی‌اثر و جایگزین نماید.
اجبارها:
1- رفتارهای تکراری (شستن دستها، تمیز کردن، بررسی کردن) یا اعمال ذهنی تکراری مانند(تکرار واژه‌ها) که فرد اجبارا آنها را با خود به‌همراه دارد.
2- هدف فرد از تکرار اعمال ذهنی و رفتارهای تکراری کاهش استرس و پیشگیری از رویدادهایی که آنها را ترسناک می‌داند.
اسپسیفایر‌ها (مشخص کننده‌ها)
بینش کافی یا خوب: فرد می‌داند که باورهای وسواس‌گونه او واقعیت ندارد
بینش ضعیف: فرد فکر می‌کند باورهای وسواس‌گونه او احتمالا واقعی است.
عدم بینش: فرد مطمئن است که باورهای وسواس‌گونه او واقعی است.
مرتبط با تیک: فرد در گذشته یا اکنون یک اختلال تیک مزمن دارد.
برخی از شایع‌ترین ویزگی‌های OCD به‌شرح زیر است:
- چک کردن یا وارسی مداوم وسایل خانه و لوازم شخصی مانند بسته شدن قفل در، خاموش کردن اجاق گاز و ..
- افکار وسواس گونه در حفظ تقارن و نظم‌دهی به‌اشیاء
- شستشوی مدارم دستها و گذراندن زمان زیاد در حمام و سرویس بهداشتی
- شمارش تکراری پول یا اجسام و لوازم
- ترس از تماس با تجهیزات آلوده مانند سطل زباله، دستگیره در، شیر آب و ..
- هجوم افکار تکراری و بدون نتیجه
- نقص در حافظه و شک و تردید برای تصمیم‌گیری در هر موضوعی و احساس گناه از مخالفت با دیگران
- ویژگی‌های کمال‌گرایی و خواسته‌های بزرگتر از حد توانایی
- اطمینان گرفتن و تایید‌خواهی راجع به‌یک موضوع خاص از دیگران
- نشخوار ذهنی وقایع گذشته برای کاهش اضطراب
- نگرانی در مورد پیامدهای اخلاقی رفتار خود و قضاوت دیگران
- ترس و نگرانی از آسیب زدن به‌دیگران
- استرس تندرستی و احتمال بیماری‌های جسمی به‌خود
- مشغله ذهنی شدید در جمع کردن و یا دور ریختن لوازم خانه یا شخصی
- افراط در خرید و احتکار کردن اشیاء
- ترس و فاصله گرفتن از مکان‌هایی که احتمال حمله افکار مزاحم را ایجاد می‌کند
علت و میزان شیوع وسواس فکری و عملی
عوامل ژنتیکی و ارثی، استرس‌های خانوادگی، علت بیولوژیک و کمبود ترشح سروتونین در مغز، مشکلات دوران بارداری و زایمان، مسائل عاطفی و اقتصادی،آسیب‌های مغزی، ویژگی‌های شخصیتی بیمار، تغییرات ناگهانی شرایط زندگی و … از علت‌های ابتلا به OCD مطرح شده است. همه‌گیری این بیماری در زنان و مردان ممکن است به‌یک اندازه باشد ولی عموما این اختلال در مردان در سنین پایین‌تری نسبت به‌زنان اتفاق می‌افتد و اصولا در مردان به شکل وسواس فکری و در زنان به‌صورت وسواس بهداشتی و پاکیزگی رایج است. این اختلال در اواخر کودکی و اوایل بزرگسالی نمود پیدا می‌کند. بنا‌بر گزارش DSM5 میزان همه‌گیری این بیماری در طول یک سال در جهان 1/1% تا 8/1% و در کشور امریکا 2/1% است.
راه‌های درمانی اختلال وسواس فکری و عملی
برای درمان بیماری وسواس زمان ابتلا و تشخیص و اقدام برای مراجعه به‌متخصص سلامت نقش مهمی در شدت و کنترل بیماری دارد هر چند که این بیماری همیشه قابل درمان نیست. اصولا در وسواس‌های عملی رفتارهای جبری در دید بستگان و دوستان و اعضای خانواده قرار می‌گیرد و حتی با اندکی آگاهی برای اطرافیان علائم وسواس فکری نیز تا حدودی آشکار می‌گردد. راهکار‌های درمانی مختلفی مانند گروه درمانی، درمان‌های خودیاری، هیپنوتیزم درمانی، طرحواره درمانی، روان‌کاوی و … وجود دارد که در زیر برخی از موثرترین فرایند درمانی بیان می‌شود. در بسیاری موارد ترکیب روش‌های درمانی نتایج بهتری را برای درمان خواهد داشت.
درمان CBT: در درمان شناختی و رفتاری درمان‌گر تلاش می‌کند که تمامی افکار و باورهای غیر منطقی فرد را با بالا بردن سطح آگاهی او از میان بردارد و هدف را بر پایه جایگزینی تصورات درست قرار دهد. در افراد OCD افکار افراط گونه و تکراری، بزرگ نمایی ناملایمی ها از مواردی است که بیمار را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
درمان ERP: مواجهه و پیشگیری از موفق‌ترین روش‌های درمانی بیماران OCD است. با این روش‌درمان‌گر بیمار را با موقعیت‌های استرس‌زا روبه‌رو می‌کند ولی رفتارهای اجباری که برای کاهش استرس توسط بیمار و به‌صورت روتین تکرار می‌شود را از او دور می‌کند.
درمان دارویی: این نوع درمان با تشخیص و تجویز روان‌پزشک انجام می‌شود. داروهای سه حلقه‌ای ضد‌افسردگی و انواع داروهایی که در گروه SSRI قرار دارند مانند سیتالوپرام، فلوکستین، سرترالین جزء درمان‌های موثر در این زمینه است. با توجه به‌این که در مغز بیماران OCD سروتونین کمتری تولید می‌شود داروهای مهار کننده بازجذب سروتونین درمان و انتخاب مناسبی برای بیماران وسواسی به‌شمار می‌رود.
چگونه با فرد OCD برخورد کنیم
اولین گام پس از اطمینان اعضای خانواده از ابتلای فرد به‌اختلال OCD، افزایش آگاهی و دانش فردی نسبت به‌بیماری است. به‌دلیل اینکه فرد وسواس اعتقادی به‌اثر بخشی درمان ندارد همراهی کردن برای مراجعه به‌درمان‌گر و پیگیری درمان مرحله‌ای است که‌نزدیکان می‌بایست در اوج صبوری و بدون هر‌گونه سرزنش و انتقاد از بیمار کمک کنند. از آن جایی که بیماران وسواس علاقه زیادی به‌تایید دیگران در تکرارخواهی و یا چک کردن و اطمینان‌بخشی به‌موضوع وسواس گونه دارند بهتر است با نشان دادن واکنش‌های خلاف و متفاوت با دلخواه آنها مسیر افراطی را تغییر دهیم. تشویق و اعتبار دادن به رفتارهای درست و منطقی از تکرار رفتارهای بدون هدف آنها پیشگیری می‌کند. همدلی با آنها و قرار گرفتن در گروه های حمایتی برای بیماران مشابه و خدمات تیمی، آموزش روش‌های خودیاری و تماس تدریجی با موضوع وسواس‌گونه، در برخورد با بیمار OCD مهم است.
سخن پایانی
افراد وسواس همیشه از پیامدهای رفتاری خود نگران هستند و در هر زمانی به‌پایان رویدادهایی که ممکن است هیچ‌گاه تجربه نشود، درگیر هستند. انجام اعمال تکراری احساس رضایت کوتاه مدتی را در فرد ایجاد می‌کند که خود مشوقی برای ادامه دادن به‌پروسه بیماری و مزمن کردن شرایط است. فقدان بینش و آگاهی از بیماری وسواس در شدت یافتن آن تاثیر بسزایی دارد چرا که سمپتوم ها(نشانه‌‌ها) گاهی بسیار خفیف بروز می‌کنند و بسیار آهسته شدت می‌یابند، فشارهای روانی، افسردگی و سایر بیماری‌ها مانعی برای بهبود ایشان است. به‌گفته برخی از پژوهشگران اگر بیمار بتواند 90 دقیقه در برابر افکار مزاحم و اجبار به‌تکرار مقاومت داشته باشد در درمان و کنترل بیماری خود بسیار موفقیت آمیز خواهد بود پیدا کردن یک رویکرد درمانی ایده آل برای هیچ بیماری از جانب خودش کار آسانی نیست و اغلب نیاز حمایتی اطرافیان به‌کمک تیم درمان روند بیماری را کند تر و نتیجه درمان را سرعت می‌بخشد.
زهرا درویشی
روان‌شناس بالینی
فهرست منابع
– اتیکسون، ریتا ال، اتیکسون، ریچارد سی، اسمیت، دوارد ای، بم، داریل ج، نولن، سوزان، هوکسما، زمینه‌ی روان‌شناسی هیلگارد(1386)،چاپ هفتم، تهران، انتشارات رشد
– انجمن روان‌پزشکی امریکا(1398)، راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی DSM5، چاپ اول،تهران: انتشارات ارجمند
– بهشتیان، محمد، وسواس چیست؟ انواع وسواس های فکری و عملی، سایت بهشتیان،13 مهر 1398
از نویسنده مطالب بیشتر بخوانید:
چگونه شخصیت‌های اسکیزوئید یا کناره‌گیر را در روابط میان فردی تشخیص دهیم؟
کودک مبتلا به طیف اوتیسم چه ویژگی‌هایی دارد؟
اختلال استرس پس از تروما در دوران کویید۱۹
اختلالات روانی پس از ابتلا به کویید۱۹
پایان پیام/
