نقش تفكر انتقادى و تفكر خلاق در بهبود كيفيت زندگى چيست؟
دکتر لیلا نظریمنش عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری موفقیتشناسی، درباره تفکر انتقادی و تفکر خلاق و نقش آن در بهبود زندگی به پرسشهای مهمی پاسخ داد که در ادامه میخوانید.
سوال: تفکر انتقادى و تفكر خلاق چيست و افرادى كه مجهز به اين مهارتها هستند چه كارهايى را مىتوانند انجام دهند؟
تفکر انتقادی جهت دهنده ذهن برای تفکر است. تفکر خلاق عبارتاست از فرآیند درک مشکلات، مسائل، کمبود اطلاعات و عوامل جا افتاده؛ حدس زدن و فرضیه ساختن در مورد این کمبودها: ارزیابی و آزمون فرضیهها و حدسها؛ اصلاح و ارزیابی مجدد آنها و بالأخره ارائه نتایج.
همیشه به فراگیران تاکید میکنم با توجه به غلطهای مصطلح در جامعه در مورد انتقاد و نقد فراموش نکنند که:
تفکر نقادانه، بیاحترامی و بیتوجهی به دیگران نیست
تفکر نقادانه، بدبینی و بیاعتمادی به دیگران نیست
تفکر نقادانه يك فرايند شناختی فعال, هدفمند و سازماندهی شده است كه بهوسيله آن، تفكر خود و ديگران را بررسی كرده و درك خود از وقايع را روشن كرده و ارتقا میدهيم، تفکری است که در جستجوی شواهد، دلایل و مدارک برای یک قضاوت و نتیجهگیری است و یا برای دستیابی به چنین قضاوت و نتیجهگیری خواستار دلیل، شواهد و مدارکی است که به بررسی صحت، دقت و ارزش اطلاعات و دانسته ها بپردازد.
سوال: اهمیت تفكر انتقادى و تفكر خلاق چيست و چه ابعادى دارند؟
يکي از دلايل اصلی چالشها و تضادها در جامعه امروزی و سازمانهای ما اين است که مردم درست قضاوت نمیکنند و دليل اصلی آن هم در اين است که مردم ما کمتر با مهارتهای سبک تفکر و قضاوت آشنا هستند و يا شايد نيازی به کسب اين مهارتهای کليدی در تصميمگيریهای خود احساس نمیکنند.
تفکر صحيح و استدلال و به تبع آن قضاوت کردن به هنگام تصميمگيری یکی از مهارتهای مهم و کليدی در روابط و همچنين در مديريت است. اهميت آن به قدری بالاست که تصميمگيری متفکرانه و صحيح بهعنوان جوهره مديريت و گاهی مترادف با مديريت است.
در عصر پيچيده امروز، افرادی موفقتر هستند که با مهارتهای نرم در کنار مهارتهای سخت و تخصصی بهخوبی آشنا باشند و آنها را در عمل بهکار بگيرند. بهعنوان مثال خلاقیت که از عناصر ضروری در حل مسئله است، به شما کمک میکند تا در حوزههای کسبوکار و يا ساير حوزههای عملکردی، موفق عمل کنيد. همچنین تحليل، نقد و تفکر انتقادی از ابزارهای مهم برای سازماندهی، طبقهبندی، مقایسه و ارزشیابی اطلاعات در حوزه نيازسنجی و بهدنبال آن ايدهيابی و نوآوری است.
اگر به معنی نقد در ریشه کلمه دقت کنیم، این سبک تفکر را بهتر درک میکنیم. نقد در لغت «جدا كردن دينار و درهم و سره ناسره و تمييز دادن خوب از بد» است.
نقد در اصطلاح ادبی نیز عبارت است از تشخيص محاسن و معايب سخن و نشان دادن بد و خوب اثر ادبی. ازاینرو، با توجه به تمام انواع تعاریف باید گفت: كاملترين نوع نقد آن است كه به كاملترين شناخت و جامعترين ديدها مبتني باشد.
- نقد وقتی مفيد خواهد بود و ارزش و اهميت دارد كه دور از شايبه اغراض باشد و قضاوت راستين و بينش و آگاهی مايههای اصلی آن را تشكيل دهد
- منتقد در نقد يك اثر/عمل بايد ديدگاه واقعی سازنده را پيدا كند
- منتقد خود نبايد با زمينههای فكری خاص يا احساسات شخصی خويش به نقد اثر/عمل بپردازد
در کنار تفکر انتقادی از تفکر خلاق نیز نام برده میشود. «تفکر خلاق» یعنی روشی برای بررسی و حل مسائل با استفاده از دیدگاهی متفاوت، اجتناب از راهحلهای تکراری معمول و روتین و تفکر خارج از چارچوب رایج.
به کلید واژههای تعریف دقت کنید که بر بحث خلاقیت و تازگی تاکید دارد و اشاره میکند به بررسی روابط با نگاه نو و درک و ایجاد و تجربه کردن چالشهای جدیدی در استفاده از راهحلهای نو، غیرمعمول و بدیع و تازه.
مهارت و فنون تفکر خلاقانه با تجربه کسب میشود گاهی حتی کارآفرین یا ایدهپرداز بدون هیچ سختی، فقط یک مانع معمول و رایج را برطرف میکند و با نگاه جدید یک فرایند را تسهیل و تسریع میکند که منجر به کارآفرینی و ابداع و اختراع میشود و بهتبع وقتی نیاز بسیاری را حل کند و بهخاطرش درآمد کسب کند، پس پرفروش نیز میشود. پس میتوان گفت تفکر خلاق نیز با طی مراحل تفکر انتقادی مشترکاتی دارد که منجر به نگاه سیستمی، همه جانبه و در نهایت یک نوع نوآوری میشود. زیرا، خلاقیت یعنی ارتباط دادن چیزهای مختلف به همدیگر و ایجاد نقشه مفهومی جدید یا مفهومسازی جدید که در مباحث concept map همیشه به فراگیران تاکید مینمایم.
با توجه به مطالب فوق متوجه میشویم که تفکر خلاق مهارتی است که طی آن باید بتوانیم الگوها و روشهای سنتی و قدیمی و یا معمول و رایج را بشکنیم و به شیوهای خلاقانه تفکر حل مسئله و یا رفتار کنیم.
در واقع افراد خلاق و متفکر:
- بهخوبی ارتباط برقرار میکنند
- ذهن باز و آزاد دارند و خطوط قرمزهای ر پارادایم یا الگوی ذهنیی را بهراحتی محو میکنند
- ریسکپذیر منطقی هستند
- در مقایل اوضاع و شرایط محیطی انعطافپذیر هستند و از تغییر استقبال میکنند
سوال: فواید تفکر نقادانه چیست؟
- مهارت تفکر نقادانه این قدرت را به شما میدهد که بتوانید از میان اطلاعات و پیشنهادات فراوانی که به شما میشود، پیشنهادات سالم را تشخیص دهید
- مهارت تفکر نقادانه به شما کمک میکند تا اطلاعات اساسی برای یک تصمیمگیری صحیح را جمعآوری کنید
- مهارت تفکر نقادانه به شما کمک میکند تا واقعیتها را بیابید و خود را محدود به حدس و گمان نکنید
- مهارت تفکر نقادانه به شما قدرت میدهد تا اعمال و رفتارهای خود را پیشبینی کنید
- مهارت تفکر نقادانه ار آسیبهای روان و اجتماعی پیشگیری میکند
سوال: چرا اين مهارتها مهم است؟
در زمینه ﺿﺮﻭﺭﺕ ﻭ ﺍﻫﻤﻴــﺖ مهارت تفکر ﺍﻧﺘﻘﺎﺩی باید بگویم که:
- ﺗﻔﻜــﺮ ﺍﻧﺘﻘﺎﺩی ﻳﻜــﻲ ﺍﺯ ﺍﺑﻌﺎﺩ ﺍﺳﺎﺳــی ﻭﺟﻮﺩ ﺍﻧﺴــﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﭘﺮﻭﺭﺵ ﺁﻥ ﺳــﺒﺐ ﺭﺷــﺪ انسان میشود. چرا که ﺗﻔﻜﺮ ﺍﻧﺘﻘــﺎﺩی ﺑﺎ ﻭﻳﮋگیﻫﺎی ﻋﻘﻼنی ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻨﺠﻜﺎﻭی ﻭ رشد فردی ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺍﺳﺖ و در عصر کنونی با توجه به ﺗﻐﻴﻴــﺮ ﻭ ﺗﺤﻮﻝ ﻓﺰﺍﻳﻨﺪه ﺁﻥ برای رفع چالشها و حل مسئله و یادگیری اثربخش بسیار ضروریست، چرا که سبک تفکر خلاق در کنار تفکر انتقادی سبب ﻛﺎﺭﺑﺮﺩی ﻛﺮﺩﻥ ﻳﺎﺩﮔﻴﺮی، ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﻮﺩ فراگیر یا ﻳﺎﺩﮔﻴﺮﻧﺪﻩ ﻣیﺷﻮﺩ.
در ذکر اجزای این مهارت باید اشاره کنم به مطالب انیس (1987) که یکی از صاحبنظران و پژوهشگران در زمینه تفکر انتقادی است. ایشان عناصر یا مهارتهای تشکیلدهنده تفکر انتقادی را اینگونه بیان میکند:
- جستجوی یک بیان روشن از موضوع یا سوال
- جستجوی دلایل کوشش برای کسب اطلاعات جامع
- استفاده و ذکر منابع معتبر
- در نظر گرفتن موقعیت کلی
- در نظر گرفتن نکته اصلی
- از یاد نبردن مساله اصلی مورد علاقه
- جستجوی شقوق مختلف
- انعطافپذیر و بدون تعصب بودن
- اتخاذ موضع کردن
- تا حد امکان دقیق بودن
- با هر یک از اجزای موقعیت کلی بهطور منظم برخورد کردن.
سوال: از چه سنى بايد اين دو مهارت آموزش داده شود؟ آيا در دروس دانشگاهها اين دو مهارت آموزش داده مىشود؟
در اکثر کشورهای جهان سیستم آموزشی طوری طراحی شده است که در آن به مرور درک، فهم و تفسیر مساله، تحلیل سوالها و کاربرد منطق، (تفکر انتقادی) به فرد آموزش داده میشود، اما از آن جایی که سیستم آموزشی ما در ایران به اینگونه نیست و بهوجود آوردن چنین سیستمی در آموزش و پرورش چه برای معلمین و چه فراگیران و مدیران و کارکنان که مجری سیستم آموزشی هستند در عمل مستلزم وقت و هزینه زیادی است، لکن باید پایه های آن از خانواده و بهویژه در شش سال ابتدای زندگی کودک شکل بگیرد و در بلند مدت بهطور مستمر تقویت شود. والدین در تقویت و پرورش تفکر انتقادی در کودک و نوجوان که در حقيقت نسل آينده کشور میباشند، دارای نقش مهمی هستند. هنگام نظرخواهی از کودک از همان ابتدای زندگی در کانون خانواده به او قدرت تقکر و تصميمگيری داده ميشود و سپس اين مهارت در مدرسه کامل می شود.
اساتید و معلمین در پرورش تفکر انتقادی فراگیران نقش کلیدی و مهمی دارند، چرا که تمام رفتارشان طی دوران تحصیل میتواند الگوی فراگیران باشد. متعلمان میتوانند با تربیت فراگیران نقاد و پرسشگر قدرت نقد در شرایط مختلف را به افراد بیاموزند و افراد پرسشگر، جستجوگر، خلاق و منعطف با نگاه نو تربیت کنند. معلم میتواند با تقویت مهارت مشاهده، مهارت شنود موثر و درک و تفسیر اطلاعات و مهارت استدلال و تفکر سیستمی ضمن بهکارگیری صحیح حواس، تفکر انتقادی را در فراگیر پرورش دهد.
سوال: در كدام يك از رشتههاى تحصيلى در دانشگاه اين دو مهارت مطرح شده است؟
با توجه به اهمیت این مهارت متوجه شدید که در تمامی رشتهها و دروس و تمامی مقاطع تحصیلی باید آموزش داده شود و قطعا در رشتههایی مانند کارآفرینی و توسعه کسبوکار و همچنین حوزههای دانشبنیان و همه گرایشهای مدیریتی و پژوهشی به اضطرار باید سریعتر در موسسات آموزشی مربوطه تدریس و تجربه گردد.
سوال: براى پرورش اين دو مهارت چه كار بايد كرد؟
برای افزایش مهارتهای تفکر نقادانه و خلاق در خود باید موارد زیر را تمرین کنیم:
- لازمۀ تفکر نقادانه این است که فرد به جستوجو، ارزیابی، تجزیهوتحلیل اطلاعات بپردازد و هر مطلبی را به این دلیل که فرد خاص یا مشهوری بیان میدارد، نپذیرد
- هر حرف و صحبتی را بدون فکر قبول نکنیم، بلکه آن گفته را ارزیابی و بررسی کنیم که آیا درست است یا نه
- در مورد چرایی کارهای خودمان از خودمان سوال کنیم
- باید بتوانید واقعیتها را از فکر، حدسیات و ذهنیات جدا کند
- قدرت تفکر نقادانه به ما این امکان را میدهد که قبل از آن که کاری را شروع کنیم، تصمیمی بگیریم، حرفی بزنیم؛ بتوانیم نتیجۀ کار خودمان را پیشبینی کنیم و اگر نتیجۀ این کا رمنفی است، از انجام آن کار یا بیان آن گفته منصرف شویم
- به این مباحث بهصورت یک بحث منطقی و فلسفی نگاه نکنید و ابعاد آن را در تمامی زندگی روزمرۀ معمولی خود بهکار بگیرید.
- مهارتها و ابزارهای خلاقیت و یا اصول چهل گانه تریز TRIZ (حل مسئله نظاممند) را یاد بگیرید
- برای حل مسئله ضمن تقویت و فراگیری مهارتهای پژوهشی، ابتدا نقشه ذهنی و سپس نقشه مفهومی رسم کنید
- در مواقع لزوم از افراد خبره و یا مطلع از موضوع مد نظر مشورت بگیرید
- مهارت جستجوگری اینترنتی خود را تقویت کنید
- ابزار شش کلاه تفکر را فرا بگیرید و زیاد بازی کنید
- موردکاوی و سناریوها و داستانهایی که در آنها حل مسئله وجود دارد زیاد بخوانید
- فیلمهای کاراگاهی و چالشی ببینید تا ذهنتان تمرین حل مسئله کند
- به بازدید از نمایشگاهها بروید
- رویکرد کار تیمی را بهکار بگیرید
- با عضویت در مجلات و نشریات و یا سایتهای تخصصی خود را در معرض اطلاعات نوین بازار و صنایع مورد علاقه و مرتبط با حرفه خود قرار دهید
- و ….. خلاق باشید.
دکتر لیلا نظری منش
عضو هیات علمی واحد علوم و تحقیقات
عضو انجمن مشاوره مدیریت ایران
کارآفرین و عضو انجمن زنان مدیر کارآفرین